توهين به مقدسات

مدتهاست كه ذهنم مشغول موضوعي است كه در دنياي مدرن امروز بسيار مورد نزاع است. توهين به مقدسات، موضوعي است كه روشن فكران، جامعه شناسان و متفكران زيادي را مشغول كرده است. بعد از اينكه شاهين نجفي ترانه " آي نقي" را خواند بيشتر به فكر فرو رفتم؛ چندين مقاله خواندم و تحليل هايي شنيدم و با دوستان زيادي بحث و گفتگو كردم. هدفم اين بود كه رابطه بين اخلاق و آنچه كه از آن به عنوان "توهين به مقدسات" ياد مي شود را تا حد ممكن مشخص كنم. نظراتي كه مي خواندم و مي شنيدم بدون استثنا هم به نكاتي اشاره مي كردند كه به دل مي نشستند و هم نكاتي كه به نظرم مغلطه يا خلط مبحث مي رسيد. همين دوگانگي نظرات باعث شد كه بيشتر براي يافتن پاسخي مشخص تلاش كنم.

خوب… بگذاريد از عبارت "توهين به مقدسات" شروع كنيم. توهين يا اهانت به معني خوار شمردن و نسبت نا روا دادن به كسي يا چيزي است. مقدسات نيز در لغت به معني "پاك شده" است. اين مفهوم را بايد از "محترم" تفكيك كرد. هر چيز مقدسي محترم است اما هر چيز محترمي مقدس نيست. وقتي چيزي مقدس مي شود از تيغ تيز نقد در امان است. زيرا كساني هستند كه فدايي (تند رو) اند. هر امر مقدسي تندروي هم به دنبال خواهد داشت هر چند اين تندروي از نظر پيروان آن ايده حق و درست نباشد. اما در مقابل، مسايلي كه محترم شمرده مي شوند، مادامي كه مقدس نشده باشند راهي براي تندروي و فدايي گري باز نمي كنند. براي نمونه، مؤسسان امريكا براي شهروندان امريكايي بسيار محترمند اما تقدسي ندارند. مي توان از آنها انتقاد كرد و عقايدشان را نپذيرفت و كماكان محترم شمردشان. رگ غيرت كسي هم ورم نمي كند و خون كسي به جوش نمي آيد. اگر هم بيايد به نظر اكثريت كساني كه اين افراد را محترم مي دانند، اين غيرت و افراطي گري پسنديده نيست. نمونه ديگري هم مي توان بر شمرد. پدر و مادر ما، برايمان محترمند اما مقدس نيستند. چه بسا كه خود ما نيز به افكار و كردار و تصميمات پدر و مادرمان نقد داشته باشيم و آشكارا با آنها مخالفت كنيم اما ميتوانيم همچنان به آنها احترام بگزاريم. نمونه ملموس تر ديگري هم مي توان آورد. جهان بيني هر كسي براي خود او محترم است اما اگر مقدس گردد آن شخص دچار تعصب و جزم انديشي مي شود. از اینرو محترم بودن و مقدس بودن هم ارز نیستند.

و اما توهین. به نظر من توهين كردن كار درستي نيست. اينكه چه چيزي مصداق توهين كردن شمرده مي شود بحث پيچيده اي است. به هر روي، معتقدم كه توهين به صورت كلي كاري نادرست است.

حالا می پردازیم به "توهین به مقدسات".

بگذاريد صحبتم را اين گونه ادامه دهم. هر انسان "مستحق" احترامي حداقلي است. هر انسان به حكم انسان بودنش بايد (در جامعه) برخوردار از حداقل احترام باشد. این احکام دستاورد هزاران سال تلاش بشر است. این احکام اساس حقوق بشری است که امروزه به عنوان طبیعی ترین و اولیه ترین حقوق انسان ها شناخته می شود و نباید نادیده شان گرفت. حداقل احترام عمومي را عرف و قانون برآمده از آن مشخص مي كنند. حال بايد پرسيد آيا "وجوب" احترام گزاردن بيش از اين اندازه (كه عده اي آزرده نشوند) را مي توان اخلاقا توجيه نمود. 

درست است كه نيازردن و خوشحال كردن ديگران امري پسندیده است (به طور كلي، نه هميشه) اما جلوگيري از حقي ديگر كه آزادي بيان است نيز كار صحيحي نيست. به عقيده من اگر كسي حد اقل احترام انساني را براي شخصي (چه مرده چه زنده، چه پيغمبر چه عادي) قائل باشد و بي دليل و مدرك به او اتهام نزند كافي است و نمي توان و نبايد او را مؤاخذه كرد كه چرا به فلان کس (مقدس يا غير مقدس) كم احترام گزارده است، يا اينكه اگر چند برابر مردم عادي به او احترام نگزارد به او توهين كرده است.

با اين حال، به گمان من ، اگر كسي به اختيار خودش و با رضايت، از حق آزادي بيانش چشم پوشي كند و به اشخاصي بیش از آنکه خود برایشان به عنوان انسان احترام قائل است احترام بگذارد، کاری نیکو انجام داده اما به هیچ عنوان موظف به اجرای آن نیست.

نکته دیگر اینکه باید بتوان از همه چیز و همه کس انتقاد کرد. از خدایان و پیغمبران گرفته تا رهبران و سیاستمداران و من و شما. اگر کسی گمان می کند فردی هرقدر هم شاخص (می خواهد پیامبر قومی باشد یا رئیس جمهور ملتی) جنایتی کرده باید بتواند آزادانه بگوید؛ البته بدون اینکه بی دلیل اتهام بزند و در عین حال احترام انسانی آن فرد را هم به جا بیاورد. این آزادی بیان است نه توهین. باید قبول کرد که تقدس انسانها را به حاشیه امن می برد. تقدیس کردن اشخاص باعث می شود کسانی به خود اجازه دهند شما را از اینکه از حق خود استفاده کرده اید تقبیح کنند. 

این نکته را هم باید اضافه کنم که قصد من حمایت از شاهین نجفی نیست. من نه تخصصش را دارم نه توانایی اش و نه علاقه اش را که کار ترانه خوانی را تفسیر و بررسی کنم. آن ترانه و بحث های پیرامونش فقط تلنگری بود که من بیشتر بیندیشم.